عالم برزخ از دیدگاه قرآن و احادیث
حسین حقانى
عالم برزخ، عالم متوسطى میان دنیا و آخرت است که مردگان تا قیامت در آن بسر
مىبرند.
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخلیه بدن، این مساله اساسى
مطرح مىگردد که ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در کجا زندگى
مىکنند؟
آیا عالمى به نام برزخ که واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است وجود دارد؟ یعنى
ما در سلسله عقاید خود و ملاحظه مراحل تکاملى انسانها قبل از این دنیاى مادى،
نطفه بودیم و قبل از نطفه عناصرى در زمین، و بعد از نطفه به صورت انسانى در
آمدیم و در دنیا زندگى مىکنیم آیا بعد از این دنیا هم به عالم دیگرى وارد
مىشویم به نام عالم برزخ یا نه؟
کلمه برزخ در لغتبه معناى فاصله و حائل میان دو چیز راگویند.
مرحوم طریحى (1) در مجمعالبحرین (2) در معناى کلمه برزخ چنین مىنویسد:
«البرزخ: الحاجز بین الشیئین» یعنى «برزخ حائل بین دو شىء است»، سپس روایتى
از معصوم علیه السلام چنین نقل مىکند: «نخاف علیکم هول البرزخ» پس مراد از
برزخ در این روایتبین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخیز مىباشد پس کسى که
مىمیرد، داخل برزخ مىشود. این کلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آیه ذکر
شده است: در دو آیه که یکى در سوره فرقان و دیگرى در سوره «الرحمان» است، واژه
برزخ به معناى فاصله و حائل میان دو دریا که یکى شور است و دیگرى شیرین و به هم
نمىآمیزند، آمده و در آیه سوم که در سوره «مؤمنون» است، در معناى عالم برزخ
یا فاصله میان مرگ و رستاخیز ذکر شده است.
آیه اول: «و هو الذی مرج البحرین هذا عزب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بینهما
برزخا و حجرا محجورا» (3).
«او خدائى است که آب دو دریا را بهم آمیخت، دو دریایى که آب یکى از آن دو شیرین
و گوارا است و آب دیگرى شور و تلخ، و میان این دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا
همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند».
آیه دوم: «.. و بینهما برزخ لا یبغیان...» (4).
«میان آن دو دریا فاصلهاى است که به حدود یکدیگر تجاوز نمىکنند و به هم
نمىآمیزند».
آیه سوم: «لعلى اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ
الى یوم یبعثون» (5).
«گناهکاران گویند تا شاید به تدارک و جبران گذشته کردار نیک انجام دهم و به آن
خطاب شود که هرگز چنین نخواهد شد و گناهکاران کلمه «ارجعننى» را که از سر حسرت
بر زبان رانند و نتیجهاى نگیرند، که از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى
برانگیخته شوند.
غیر از این آیه، آیات دیگرى نیز در قرآن ذکر شده که از مجموع مطالب آنها
استفاده مىشود که عالم برزخ واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است از جمله
آنها:
«و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون» (6).
«(اى پیامبر) هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه
آنان زندهاند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مىشوند».
در آیه 171 سوره آل عمران مىفرماید:
«و از نعمتخدا و فضل او (نسبتبه خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مىبینند
که) خداوند پاداش مؤمنان را ضایع نمىکند (نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان
را که شهید شدند)».
«یثبت الله الذین آمنوا بالقول الثابت فی الحیوة الدنیا و فیالآخرة...» (7).
خداوند کسانى را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار
مىدارد هم در این جهان و هم سراى دیگر (در عالم برزخ و سراى آخرت).
از همه این آیات استفاده مىشود که بعد از مرگ، عالم برزخ است تا روزى که مبعوث
شوند و این برزخ عالم قیامت نیستیعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قیامت
منتقل نمىشود.
شخصى به امام صادق علیه السلام عرض کرد: چه مىفرمایید در آیه «النار یعرضون
علیها غدوا و عشیا...» (8). «آتش است که هر صبح و شام که آنان بر آن عرضه
مىشوند؟» فرمود: «دیگران چه مىگویند؟» عرض کرد: «مىگویند آن آتش جهنم جاوید
(آخرت) است و گویند که بین صبح و شام عذابى نباشد». فرمود: «پس اینها
خوشبختاند «که بخشى از روز را در آسایش بسر مىبرند». عرض کرد: «پس چگونه
است؟» فرمود: «این، در دنیا است که مربوط به عالم برزخ است. و اما جهنم جاوید
محتواى این آیه است: «... و یوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب» (9).
«روزى که قیامتبرپا شود (مىفرماید:) آل فرعون را در سختترین عذابها وارد
کنید».
در احادیث معتبر از پیامبر و ائمه علیهم السلام در توضیح عالم برزخ چنین وارد
شده است:
«البرزخ هو امر بین امرین و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الآخرة و هو قول
الصادق علیه السلام و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ» (10).
«برزخ همان امر بین دو امر ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و آن قول امام صادق
علیه السلام است که مىفرماید: «به خدا سوگند من بر شما (شیعیان) نمىترسم جز
از مرحله برزخ بین دنیا و آخرت».
در مورد آیه «و من ورائهم برزخ..» امام صادق علیه السلام فرمود: «هو القبر و ان
لهم فیه لمعیشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر
النار».
«مراد از برزخ همان قبر مىباشد و البته براى کافران هر آینه زندگى سختى در
آنجا مىباشد به خدا سوگند که قبر هر آینه باغى از باغهاى بهشتى (براى مؤمنین)
و یاحفرهاى از حفرههاى آتش جهنم (براى کافران و..). مىباشد (11).
از اینرو امام صادق علیه السلام خطاب به شیعیان آن زمان مىفرماید:
«والله اتخوف علیکم فی البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حین موته الى
یوم القیامة».
من بر شما (شیعیان) در عالم برزخ مىترسم، راوى مىگوید: من به امام صادق علیه
السلام گفتم که عالم برزخ کجا است؟ فرمود: قبر است، زندگى در آن از زمان مرگ تا
روز رستاخیز ادامه دارد».
امام صادق علیه السلام به جمعى از شیعیان خود فرمود: به خدا قسم که تنها خطرى
که من بر شما احساس مىکنم، برزخ است و چون قیامتشود و کار به دست ما برسد، ما
بر کار شما از خودمان اولویت داریم (12).
از امیرالمؤمنین علیه السلام روایتشده است که فرمود: «ارواح مؤمنان عالم در برزخ به کنار چشمهاى از بهشتبه نام «سلمى» زندگى مىکنند (13).
«ابوبصیر» مىگوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم ارواح مؤمنین پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: «در برزخ در میان غرفههایى از بهشتبسر مىبرند، از خوراک بهشتى مىخورند و از آب آن مىنوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند» (14).
پس عالم برزخ حائل بین دو شىء یعنى مابین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس کسى که مىمیرد، داخل برزخ مىشود که واسطه و حائل بین دنیا و آخرت است (15).
پىنوشت:
1) متوفاى 1085ه ق.
2) ج2، ص 430.
3) فرقان: آیه 53.
4) سوره الرحمان، 20.
5) مؤمنون، 100 - دائرةالمعارف تشیع، ج3، ص 176، بنیاد خیریه فرهنگى شط سال
1371ش.
6) آل عمران، 169.
7) ابراهیم، 27.
8) مؤمن، 46.
9) همان.
10) تفسیر نورالثقلین: ج3، ص 553 - تفسیر على بن ابراهیم - بحارالانوار، ج6،
ص 214.
11) بحارالانوار: ج6، ص 218.
12) معارف و معاریف، ج1، ص 378 و 379 تالیف سید مصطفى دشتى.
13) بحارالانوار: ج6، ص 61 و 82.
14) بحارالانوار: ج6، ص 61 - 82.
15) قاموس نهجالبلاغه، تالیف محمد على ترقى، ج 1، ص 137.
