چکیده
نوشتار حاضر پیرامون آیاتی از قرآن است که حاوی مطالب و نکات پزشکی می
باشد. نویسنده در پی آن است که با استفاده از آیاتی که درباره آناتومی و
فیزیولوژی بدن به کار رفته شگفتی یا اعجاز قرآن را اثبات نماید.
منظور از اعجاز در این نوشتار مطالب طبی مطرح شده در قرآن است که مخاطبان
عصر نزول از آن آگاهی نداشتند و بعدها حکمت آن، کشف و اسرار آن آشکار شد.
مباحثی هم چون مراحل خلقت انسان، کمبود اکسیژن در ارتفاعات و رابطه تولید
مثل با استخوان.
قرآن، معجزه، پزشکی، اعجاز علمی.
بیماری و سلامت از بدو خلقت بشر با انسان عجین بوده و با آن آشنا می باشد، به همین سبب انسان همواره برای درمان و دست یافتن به دارو تلاش می کرده است. انبیاء نیز به مسأله طبابت اهتمام خاصی داشتند (مقدسی، آفرینش و تاریخ، 1/419) و برای آن ارزش قائل بودند؛ (مجلسی، محمدتقی، بحار الانوار، 66/66) حتی اقدامات حضرت عیسی(ع) در امر طبابت، اعجازآفرین بود. (کافی،1/28) در متون مقدس پیشینیان به امر سلامت اهمیت می دادند. قرآن حکیم که رسالت اصلی خود را در هدایت بشر به سوی کمال خلاصه و سلامت و پرورش روح را در قالب اخلاق و اعتقاد و احکام اشاره کرده (بقره/ 185) به سلامت جسم که مقدمه سلامت روح است توجه کامل داشته است، (آیات بهداشت تغذیه، جسم، جنسی، روان...) زیرا که نبود سلامتی، انسان را از مسیر تعالی روح باز می دارد. مطالب پزشکی که در قرآن مطرح شده دارای اعجاز و شگفتی است، در حالی که عقول بشر در آن زمان از کشف آن عاجز و در این زمان از شگفتی آن متعجب است. آنچه در این مسائل انسان را به تعجب وا می دارد آن است که قوانین و مقرارات قرآن با نظم طبیعت و سلامت جسم و روح انسان همگون است، به این معنا که نمی توان در قرآن مسأله ای یافت که با سلامت انسان در تضاد باشد.
«طب» در لغت به معنای درمان جسم و جان (قاموس المحیط،1/96؛ ابن منظور،
لسان العرب، ابن منظور،1/554) آمده و در اصل به معنای «علم به شیء و مهارت
در آن» است و به شخص از آن جهت که در عمل خود حاذق و ماهر است، طبیب می
گویند. (فراهیدی، العین، فراهیدی، 7/407؛ ابن فارس، مقاییس اللغة، 3/407)
با توجه به تعریف لغوی به نظر می رسد واژه «طب» برای درمان جسم و روح و
روان انسان به کار می رود.
«پزشکی» در فارسی به معنای دانش مداوای بیماران است. (عمید، حسن، فرهنگ
فارسی عمید، دهخدا، لغت نامه دهخدا؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه
پزشکی) از این تعریف استفاده می شود که واژه پزشکی برای درمان بیماری های
جسم و روح و روان به کار می رود.
«اعجاز» از ماده عجز به معنای ناتوان ساختن در کاری است که کسی قادر به انجام آن نیست (لسان العرب، ذیل ماده عجز).
«اعجاز پزشکی» به این معناست که مطلبی طبی در قرآن آمده و سالیان بعد اسرار
نهفته آن کشف شده است و مردم عصر نزول نیز از آن اطلاعی نداشتند. قطعا کسی
که بشر را خلق و قرآن را نازل کرده به تمام جوانب آن آشنایی دارد و به
اسرار آن آگاهست. (قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی
السَّماواتِ وَالْأَرْض)؛ «بگو: «کسى آن (قرآن) را فرو فرستاده که راز [ها]
را در آسمان ها و زمین مى داند» (فرقان/ 6).
«شگفتی پزشکی» عبارت است از آموزه های طبی که در قرآن آمده ولی در عصر نزول
برای اکثر مردم روشن نبوده، بلکه خلاف دیدگاه مشهور پزشکان آن عصر بوده
است و بعد از نزول قرآن صحت آن مطالب کشف شده است ولی قبل از قرآن به صورت
غیر مشهور مطرح بوده است.
ادعای اعجاز و شگفتی های پزشکی قرآن با نزول آن گره خورده است، زیرا
معجزه قرآن علاوه بر فصاحت و بلاغت، به محتوای علمی آن که بشر عصر نزول از
اسرار آن عاجز بود نیز بر می گردد که این موضوع حتی در احادیث گاه با عنوان
شگفتی از آن یاد شده است، به عنوان مثال امام علی(ع) درباره آناتومی بدن
می فرماید:
«اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ یَنْظُرُ بِشَحْمٍ وَیَتَکلَّمُ بِلَحْمٍ
وَ یَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَیَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ»؛ (نهج البلاغه، حکمت 8)
«از ویژگی های انسان در شگفتی می مانید که با پاره ای «پی» می نگرد و با
«گوشت» سخن می گوید و با «استخوان» می شنود و از «شکافی» نفس می کشد!!»
کتاب توحید مفضل که برگرفته از آیات و وحی می باشد نمونه بارزی از اشارات امام صادق(ع) به شگفتی ها و اعجاز پزشکی قرآن است.
کتاب های زیادی در این حوزه به طبع رسیده که کتاب عیون الانباء فی طبقات
الاطباء، تالیف ابن ابی اصبیعه ـ ترجمه نجم آبادی ـ به معرفی آنها پرداخته
است. می بایست گفت که مصریان در عرصه تحقیق در اعجاز طبی قرآن سرآمد هستند.
در عصر کنونی و با رشد طب و کشفیات تازه و همسوئی آن با قرآن، نظر محققین
زیادی را جذب کرده و کتاب های متعددی به چاپ رسیده است که برخی از آنها
عبارتند از:
اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، نیازمند شیرازی؛ اسلام و طب جدید، اسماعیل
پاشا؛ من علم الطب القرآن، عدنان؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رضایی
اصفهانی؛ شگفتی های پزشکی در قرآن، حسن رضا رضایی و... .
واژه «شفاء» بکسر (ش) بمعنى صحّت و سلامت است. (لسان العرب، ذیل واژه شفی؛ قاموس، 4/59) در مفردات نیز آمده است: «الشفاء من المرض» (راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه شفی) شفاء، یعنی رسیدن به کنار سلامتى. واژه «شفاء» شش مرتبه در قرآن مطرح شده است که در برخی از آیات به بعد روحی اشاره دارد مانند: (وَشِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ) (یونس/57) (ما هُوَ شِفاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ) (اسراء/82) (هُدىً وَشِفاءٌ) (فصلت/44) (وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنینَ) (توبه/14) و در برخی دیگر از آیات به شفاء جسمی نظر دارد: (فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ) (نحل/69) ) (وَإِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفینِ) (شعراء/ 80).
واژه «مَرَض» یا بیمارى، یعنی خارج شدن حالت مزاج انسان از اعتدال که
ویژه انسان است. (راغب اصفهانی، مفردات، لسان العرب، ذیل واژه مرض) و بیش
از 23 مرتبه در قرآن تکرار شده است. بیمارى یا مرض دو گونه است: یکی بیمارى
جسمى می باشد، چنان که در برخی از آیات ـ ده آیه ـ به بیماری جسمی اشاره
دارد مانند: (بقره/184،185،196؛ نساء/43،102؛ مائده/6؛نور/61؛ مزمل/20).
این واژه در آیات زیر برای بیماری جسمی به کار رفته است:
(وَلا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ ) (فتح/ 17) و (وَلا عَلَى الْمَرْضى) (توبه/ 91).
استعمال دیگر این کلمه در بیماری هایى مانند: رذیلت و هرزگى، نادانى، ترس،
بخل و حسد، نفاق و دورویى و... است که از صفات اخلاقى مذموم می باشند،
مانند: (فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً) (بقره/ 10)
(أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا) (نور/50 و ر.ک: توبه/ 125).
واژه «سقیم» نیز به معنای بیماری ای که در بدن مستقر شده (مصطفوی، حسن،
التحقیق، ذیل واژه سقم و راغب اصفهانی، مفردات، همان) استعمال می شود و
اکثراً درباره بیماری جسمی و حاد به کار می رود که در قرآن دو مرتبه ذکر
است: (فَقالَ إِنِّی سَقیمٌ) (صافات/89) (فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَهُوَ
سَقیمٌ) (صافات/145).
در قرآن واژه «الیم» که به معنای درد شدّید است به مفهوم درد در قیامت اشاره شده است. (راغب، مفردات، ذیل واژه الم): (لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ) (بقره/ 104) در مفردات و قاموس و اقرب الموارد، (ذیل واژه الم) الیم را به معنى اسم فاعل (مؤلم = درد آور) گرفته اند ولى بهتر است گفته شود که صفت مشبهه است مثل شریف که دلالت بر دوام و ثبوت دارد، چرا که عذاب اخروى با این واژه توصیف شده است، پس عذاب الیم یعنى عذاب دردناک دائم. این کلمه 72 بار در قرآن آمده است.
بدن انسان اندام های گوناگونی دارد که خداوند در آفرینش تن آدمی آنها را تدبیر کرده و برای هر یک فواید و کارکردهایی ویژه نهاده است. (فخر رازی، تفسیر الکبیر، 1/91). از بین اندام ها و اعضای بدن، قرآن به موادی اشاره کرده است که مهم ترین آن ها عبارتند از: مغز (آل عمران/191؛ سبأ/ 46؛ ...)؛ انگشتان (بقره/ 19)؛ خون (بقره/ 30)؛ سرانگشتان (آل عمران/ 119)؛ پوست (نساء/ 56)؛ گردن (نساء/ 92)؛ آرنج (مائده/ 6)؛ دست و پا (مائده/ 22)؛ بینی، چشم، گوش، دندان (مائده/ 45)؛ پیشانی (توبه/ 35)؛ سر (یوسف/ 36)؛ دهان (رعد/ 14)؛ ریش (طه/94)؛ اندام تناسلی (انبیاء/91)؛ گوشت، استخوان (حج/5)؛ قلب (قصص/10؛ احزاب/ 10)؛ حنجره (احزاب/ 10)؛ دو طرف پیشانی (صافّات/ 103)؛ روده (محمد/ 15)؛ رگ گردن (ق/ 16)؛ شکم (نجم/ 32)؛ ترقوه (قیامت/ 26)؛ ساق (قیامت/ 29)؛ صورت (مطففین/ 24)؛ زبان (بلد/ 6)؛ لب ها (بلد/9) و... علاوه بر آن ها به برخی از دستگاه های بدن اشاره دارد مانند: رحم و مراحل جنین شناسی (مومنون/ 12ـ14)؛ طریقه به دست آمدن شیر (نحل/ 66) و ... .
قرآن در بعضی از آیات، آفرینش حضرت آدم(ع) را از خاک و در بعضی دیگر
خلقت تمام بشر را از خاک می داند. به عنوان مثال در آیه 6 سوره سجده می
فرماید: (وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طینٍ) ؛ آفرینش انسان را از
گِل آغاز کرد. هم چنین در آیات دیگر خلقت تمام انسان ها را از خاک می داند
(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ)؛ (مومنون/ 12؛
حج/ 5؛ غافر/ 67) «و به یقین انسان را از چکیده ای از گل آفریدیم»، اما در
آیه 59 از سوره آل عمران، به آفرینش حضرت آدم(ع) از خاک اشاره دارد، نه همه
انسان ها.
در بعضی از آیات از آفرینش انسان با «تراب» ((إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ
تُرابٍ)، (حج/ 5)، (غافر/67) و در برخی دیگر از واژه «طین» یاد شده است.
«طین» به معنی «خاک آمیخته با آب، یا خاک مرطوب» است.از آیه (إِنَّا
خَلَقْناهُمْ مِنْ طینٍ لازِبٍ)؛ (صافات/ 11) «ما آن ها را از گل چسبنده
آفریدیم» استفاده می شود که «طین» آمیخته ای از آب و گل است که حالت
چسبندگی دارد. این واژه در قرآن 8 مرتبه و به صورت نکره درباره خلقت انسان
آمده است که به معنای گل مخصوص است.
«تراب» به معنی خاک است که در معنای «مسکنة و خضوع» هم آمده است. ترب الرجل
یعنی فقیر شد (از شدت فقر خاک نشین شد). قرآن 6 بار از تراب به صورت نکره،
برای خلقت انسان استفاده کرده است. (مصطفوی، التحقیق؛ راغب اصفهانی،
مفردات؛ ابن منظور، لسان العرب؛ قرشی، قاموس قرآن، ذیل ماده طین و تراب).
درباره آفرینش حضرت آدم(ع) از خاک، تمامی مسلمانان و ادیان مختلف و قائلان
به ثبات انواع (رضایی، حسن رضا، جهان شناسی /85 ـ105) اتفاق نظر دارند، اما
سخن در این است که خلقت بشر بعد از آن حضرت چگونه بود؟
گرچه بعضی این گونه توجیه می کنند که آیات در بیان واسطه هاست، یعنی انسان
ها با واسطه آدم از خاک آفریده شدند. (مصباح یزدی، محمد تقی، معارف
قرآن/330)، اما مفسران دیگر با کمک دانش جدید دریافته اند که بنیان
ساختمانی وجود انسان، از خاک است. تحقیقات نشان داده است که اگر جسم انسان
به اصل خود برگردانده شود، شباهت زیادی به یک معدن کوچک خواهد داشت که از
ترکیب حدود 22 عنصر تشکیل یافته است.
همان گونه که گفته شد، بعضی از مفسران آیات را در بیان واسطه ها می دانند،
(مشکینی، تکامل در قرآن/55) ولی با نگاه بیولوژیک و زیست شناسانه، نقش
عناصر خاک در ایجاد و بقای انسان انکارناپذیر است، چنان که بدن انسان به
صورت معدن کوچک تصورپذیر است. عناصر موجود در خاک از راه مواد غذایی با
منشأ نباتی یا حیوانی یا محلول در آبی که از منابع زیرزمینی یا جاری به دست
می آید، به بدن انسان راه می یابد. (ر.ک: دکتر دیاب، عبدالحمید و قرقوز،
طب در قرآن/77 ـ 75؛ شیرازی، قرآن و طبیعت/53 ـ 52؛ کریمی یزدی، مرتضی،
شگفتی های پزشکی در قرآن/19 ـ 16؛ رضایی، حسن رضا، شگفتی های پزشکی در
قرآن، ص 30) .
با وجود اختلاف نظر در خلقت انسان از خاک و رابطه خاک با انسان می توان آن را با توجه به نظر اکثر دانشمندان، شگفتی قرآن برشمرد.
یکی از مطالب شگفت انگیز قرآن این است که آفرینش موجودات زنده حتی انسان
را از «آب» می داند. آب در بعضی از آیات به صورت مطلق آمده است مانند: (و
جعلنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ)؛ (انبیاء/30؛ نور/45) «و هر چیز
زنده ای را از آب پدید آوردیم» و در بعضی دیگر به آفرینش انسان از مطلق آب
اشاره می کند، مانند: (وَهُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً
فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً)؛ (فرقان/ 54)؛ «و اوست کسی که از آب بشری
آفرید و او را نسبی و دامادی قرار داد». در آیات دیگر به آب با ویژگی مخصوص
اشاره شده است، مانند: (مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ)؛ (سجده/8؛
مرسلات/20) «از چکیده آب پست»، (خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ) (طارق/ 6)؛ «از
آب جهنده».
در میان دانشمندان برای خلقت انسان از آب دو دیدگاه وجود دارد:
الف) منظور این است که آب بیشترین ماده تشکیل دهنده بدن انسان است، حتی
حیات همه موجودات زنده ـ گیاهان و حیوانات ـ به آب بستگی دارد. آفرینش حضرت
آدم(ع) نیز از «طین»؛ (مخلوطی از آب و گل) بود. (مکارم شیرازی، ناصر،
تفسیر نمونه، 17/126).
بیان دیگر این نظریه این است که حدود حجم بدن را آب تشکیل می دهد و کاهش
سریع آن با حیات منافات دارد. در شرایط معمولی نیز کل مواد مورد نیاز بدن
از طریق خون به سلول های بدن می رسد و حدود 60٪ حجم خون را پلاسما تشکیل می
دهد که بیشتر از آب تشکیل شده است و در صورت بروز کم آبی، حرکت گلبول های
قرمز و مواد غذایی مختل می گردد. حتی اگر خون رسانی به یک عضو قطع شود،
باعث نابودی آن عضو و به اصطلاح مردمی «سکته» (Infarczion) می شود، لذا
وابستگی حیات کلّیه موجودات از جمله انسان به آب، قطعی است.
ب) مقصود این است که انسان از منی و نطفه آفریده شده است. شاهد این دیدگاه
آیات ذیل می باشد: (فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً)؛ (فرقان/ 54) «او را
نسبی و دامادی قرار داد» و (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ
مَهینٍ)؛ (سجده/ 8).
«جعل» در آیات به معنی آفرینش و «نسل» به معنی فرزندان و نوه ها در تمام
مراحل است و «سلاله» در اصل به معنی عصاره و فشرده خالص هر چیز است که
منظور از آن در این آیه، نطفه آدمی است که در حقیقت عصاره کل وجود او می
باشد. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 17/126؛ ر.ک: بوکایی، مقایسه ای
بین تورات، انجیل، قرآن و علم/ 25؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در
اعجاز علمی قرآن، 2/445 ـ 437).
نتیجه: آیاتی که آفرینش انسان ها را به صورت مطلق از آب می دانند، با
دیدگاه اوّل مطابقت دارند و علم نیز انگشت صحت بر آن می گذارد و آیات گروه
دوم گویای این هستند که آفرینش انسان از آب منی می باشد که در هر دو صورت
جزء شگفتی های علمی قرآن شمرد می شود.
قرآن در تبیین مراحل آفرینش انسان، نطفه را یکی از عوامل خلقت می داند.
شایسته است برای آشنایی بیشتر پیرامون این واژه به تفسیر و لغت مراجعه
نموده و دستاورد آن را با علم تجربی مقایسه نمود.
نطفه از «نطف» به معنای چکیدن همراه با صاف شدن و کم کم بودن می باشد؛
(راغب اصفهانی، مفردات، ذیل ماده نطف) اما در اقرب الموارد آمده است: نطفه
چه کم باشد چه زیاد، نطفه نامیده می شود. (اقرب الموارد، ذیل ماده نطف) در
کتاب العین، علاوه بر بیان موارد فوق، نطفه را به قطره آب تشبیه کرده است:
«تشبیهاً بقطرة الماء» و عرب برای شبی که در آن قطره قطره باران ببارد
«لیلة نطوف» می گوید، اما جوهری قائل است: اگر جمع نطفه، نَطّاف باشد، به
معنای آب صاف و اگر نُطَف باشد، به معنای ماء الرجل می آید. (به نقل از:
ابن منظور، لسان العرب، ذیل ماده نطف) مرحوم طبرسی در این باره می نویسد:
نطفه به معنای آب کم از مذکر یا مونث است و هر آب صاف را نطفه می گویند. و
راجع به (نطفة امشاج) می نویسد: اصل نطفه به معنای آب کم است که گاهی به آب
زیاد نیز اطلاق می شود. (طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل آیه 5 سوره
حج).
اگر نطفه به معنای آب کم باشد، مقصود این است که انسان از آب کم آفریده شده
و این گویای اعجاز و قدرت الهی است. اگر به معنای آب صاف شده باشد، یعنی
نطفه، چکیده و صاف شده وجود انسان است. مؤید این نظریه نکره بودن نطفه در
11 آیه از آیات قرآن است که نشان از صاف شده و چکیده بدن دارد.
با توجه به کتاب های لغت و کاربرد نطفه در روایات (نهج البلاغه، خ 59) و
عرف مردم، به نظر می رسد نطفه به معنای چکیده آب کم و عصاره وجود انسان می
باشد و شامل زن و مرد می باشد. در مواردی هم به آب زیاد اطلاق شده است و در
اصطلاح نیز عبارت است از آنچه از مردان یا زنان برای لقاح و تشکیل جنین
خارج می شود. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2/469).
نطفه ترکیبی از نطفه مرد (اسپرم)، با نطفه زن (اوول) است. اسپرم ها، کرمک
هایی بسیار کوچک و ذره بینی اند که در هر مرتبه انزال 2 تا 500 میلیون
اسپرم وجود دارد. (پاک نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر،1/241؛ مکارم
شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، 25/334) یافته های جنسی انسان شامل 48 عدد
کروموزم می باشد که هرکدام از ذرات متعددی به نام ژن ترکیب یافته اند. این
ژن ها نقش مهمی در ساختمان سلّول زنده دارند و بعضی از این ذرات بسیار ریز
حاصل حالات و صفات پدر و مادر است. (شیرازی، گذشته و آینده جهان/ 57).
واژه نطفه با الف و لام یک مرتبه (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَة) (مؤمنون/14)
و بدون الف و لام 11 مرتبه در قرآن آمده است. از این موارد بعضی به مطلق
نطفه، (نحل/4؛ حج/5) اشاره دارند و به همین مضمون است: (غافر/67؛ کهف/37)
برخی آیات هم به مخلوط نطفه زن و مرد ـ امشاج؛ آمیخته ـ دلالت دارند مثل: (
انسان/2).
و برخی دیگر هم به منی ـ نطفه ای که خارج می شود و در رحم می ریزد (نجم/46) اشاره دارند.
بیشتر صاحب نظران کنونی (سحابی، یدالله، خلقت انسان/147؛ رضایی اصفهانی،
محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن/ 481؛ زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی
قرآن/ 117. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 20/209؛ پاک نژاد، رضا، اولین
دانشگاه و آخرین پیامبر،1/244) معتقدند: امشاج به معنای مخلوط شدن نطفه مرد
و زن است و طبیعتاً به دلیل این آمیختگی، صفات پدر و مادر، منتقل می شوند ـ
که به واسطه 48 عامل وراثت که هر عامل، انتقال دهنده بین ده هزار تا صد
هزار نشانه و اطلاعات مخصوص، می باشند. این اطلاعات عبارت است از عناصر
انسان که متراکم است؛ آمیختگی رنگ های نطفه و... است، چون همه آن ها در
نطفه جمع شده است.
نتیجه: با توجه به معنای لغوی نطفه ـ عصاره و چکیده ـ و از طرف دیگر اثبات
علمی این نکته که صفات پدر و مادر به صورت فشرده و عصاره از نطفه منتقل می
شود، می توان برداشت اعجاز از آیات الهی کرد.
بعضی دیگر از آیات قرآن، منشاء آفرینش انسان را «منی» می دانند، مانند:
(وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَالْأُنْثى مِنْ نُطْفَةٍ إِذا
تُمْنى) : (نجم، آیات 46ـ45؛ واقعه/ 59 ـ 58 و قیامت/37) «و هم اوست که دو
نوع می آفریند: نر و ماده از نطفه ای چون فرو ریخته شود».
«منی» بر وزن «فلس» به معنی «تقدیر و اندازه گیری» است. «منی لک المانی؛
اندازه گیر برای تو اندازه گیری کرد». به مرگ «منیه» می گویند، چون مقدر و
اندازه گیری شده است. «تمنی» نیز به معنی آرزو کردنِ در ذهن است. به نطفه
نیز منی می گویند، چون با قدرت خداوند اندازه گیری شده است. (راغب اصفهانی،
مفردات؛ ابن فارس، مقاییس اللغة؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ذیل
ماده «منی») در اصطلاح نیز به مایعی که از مردان هنگام آمیزش یا انزال خارج
می شود، منی می گویند.
منی از جمله مواد آلی حیوانی و ازتی می باشد که مثل خون سریع فاسد می شود؛
کانون جذب میکروب ها است؛ تغییر رنگ می دهد و از عصاره هر بیست گرم خون، یک
گرم منی تولید می گردد.
یک قطره منی حاوی 200 تا 300 میلیون اسپرماتوزئید است. گاهی به نطفه مرد
کرمک گفته می شود. کرمک ها درازند و طول آن ها 10 تا 100 مو (هر مو یک
میلیونم متر) می باشد. سر و گردن و دم بسیار متحرکی دارند که با آن در هر
ثانیه 14تا 23 میکرون حرکت می کنند. اسپرم ها فقط 300 تا 500 عدد به ناحیه
باروری می رسند که تنها یکی برای باروری مورد نیاز است. (ر.ک: لانگمن،
توماس، رویان شناسی لانگمن، ترجمه دکتر بهادری و شکور/30؛ پاک نژاد، رضا،
اولین دانشگاه آخرین پیامبر، 1/241؛ دیاب، عبدالحمید وقرقوز، طب در
قرآن/81؛ گذشته و آینده جهان/ 56؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،
22/241).
نتیجه: قرآن منشاء آفرینش انسان را آب، نطفه، منی و خاک می داند. از سویی
می توان گفت یکی از مصداق های آب، نطفه و منی است. همان منی که با سه لفظ
بیان شده است و هر کدام گوشه ای از اسرار علمی آفرینش انسان را به نمایش می
گذارند و از اشارات علمی قرآن به حساب می آیند.
واژه «علق» شش بار (علق/1-2؛ حج/5؛ مومنون/14؛ غافر/67 ؛ قیامت/38) در
پنج آیه به صورت های مختلف به کار رفته است. همچنین سوره ای به نام علق
نازل شده است. به اتفاق بیشتر مفسران (ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر
نمونه،27/153) 5 آیه اول سوره علق نخستین آیاتی است که در غار حرا بر
پیامبر اسلام(ص) نازل شد.
«علق» جمع «عَلَقَه» و در اصل به معنای چیزی است که به چیز بالاتر آویزان
شود. کاربرد آن در خون بسته، زالو، خون منعقد که در اثر رطوبت به هر چیز می
چسبد، کرم سیاه که به عضو آدمی می چسبد و خون را می مکد و... می باشد.
(مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن کریم، اصفهانی، راغب، مفردات، ذیل
ماده «علق»؛ ر.ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ذیل ماده «علق») پس می
توان گفت در مواردی که علق به کار رفته «چسبندگی» و «آویزان بودن» لحاظ شده
است.
«علق» همان خون بسته ای است که از ترکیب اسپرم مرد با اوول زن حاصل و به
رحم زن داخل می شود و خود را به آن آویزان می کند. پس از پیوستن نطفه مرد
به تخمک زن، تکثیر سلّولی آغاز می شود و به صورت یک توده سلّولی که به شکل
توت است در می آید (در اصطلاح به آن مرولا Marula گویند) و در رحم لانه می
گزیند، یعنی سلول های تغذیه کننده به درون لایه مخاطی رحم نفوذ می کنند و
به آن آویزان (نه کاملاً چسبیده به رحم) می شوند. قرآن این مطلب را با واژة
زیبای «علق» بیان کرده است. (دکتر دیاب عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن،
ترجمه چراغی/86).
اگر واژه «علق» را به معنای خون بسته بپذیریم، می توان تناسب آن را با موارد کاربردش این گونه بیان کرد:
1. چسبنده بودن آن (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،27/156). (کرمی که برای مکیدن خون به بدن می چسبد)؛
2. آویزان شدن آن به جداره رحم؛
3. شباهت به زالو (زالو هر بار می تواند به اندازه یک فنجان قهوه، خون
انسان یا حیوان را بمکد) نطفه در رحم، زالو وار به رحم می چسبد و از خون
تغذیه می کند. (نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن/ 99) همچنین در وجه
تشبیه به زالو گفته اند که در مرحله ایجاد جنین، از هر دو ماده ای به نام
«هپارین» ترشح می شود تا اینکه خون در موضع منعقد نشود و تغذیه پذیر باشد.
(دکتر پاک نژاد، اولین پیامبر آخرین دانشگاه، 11/110) دیگر آن که شکل علقه
مانند زالو است و این حالت در چهار هفته اول ادامه دارد. (اسماعیل پاشا،
دکتر عبدالعزیز، اسلام و طب جدید یا معجزات علمی قرآن، ترجمة سید غلامرضا
سعیدی/ 182) خلاصه آنکه با توجه به دیدگاه دانشمندان، مفسران و اهل لغت،
«علق» به معنای «خون بسته»[1] آویزان به رحم است، بویژه آنکه این مرحله از
آفرینش انسان را در علم جنین شناسی جدید، واسطه بین نطفه و مضغه (گوشت شدن)
می شمارند، یعنی این خون بسته حدود 24 ساعت به جدار رحم آویزان می ماند و
از خون آن تغذیه می کند. [2]
نتیجه: با توجه به محدودیت علم پزشکی در 14 قرن پیش، مسأله مذکور را می توان از اعجاز علمی قرآن دانست که بعد از 14 قرن کشف شده است.
قرآن کریم در مراحل آفرینش انسان پس از نطفه و علقه، مرحله «مضغه» را مطرح می سازد. از مضغه سه بار در قرآن یاد شده است.
خداوند در سوره حج می فرماید: (ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ
مُخَلَّقَةٍ وَغَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُم) ؛ «سپس از [خون بسته ]
آویزان، سپس از (چیزى شبیه) گوشت جویده شده، شکل یافته (= متمایز) و شکل
نیافته (= غیر متمایز آفریدیم؛) تا براى شما روشن سازیم (که خدا بر انجام
رستاخیز تواناست)». (مؤمنون/14؛ حج/5)
واژه «مضغه» در لغت به معنای غذا و یا گوشت جویده شده است، به عبارت دیگر
به قطعه ای از گوشت گفته می شود که گویا جویده شده است. (مصطفوی، حسن،
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 11/124).
جنین انسان از هنگام لقاح تخمک و کرمک تا لحظه جایگزینی در رحم 6 روز در
راه است، سپس در رحم تا چهارده روز به صورت آویزک (علق) به رشد خود ادامه
می دهد و از هفته سوم بارداری با چشم غیرمسلح به صورت گوشت جویده شده دیده
می شود. گذراندن دوره تمایز لایه های زاینده (مضغه) تا ماه سوم بارداری
ادامه می یابد، (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،
2/498، به نقل از: لانگمن، رویان شناسی پزشکی/38)، اما این «مضغه» همیشه یک
حالت ندارد و مراحل و حالات گوناگونی را طی می کند. قرآن از این تحول با
عنوان «مخلقه و غیرمخلقه» یاد می کند، البته مفسران دیدگاه های مختلفی
درباره این دو تعبیر دارند، از جمله:
1. جنین کامل یا ناقص الخلقه باشد. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 14/24)؛
2. مقصود از مخلقه، مرحله تصویر جنین است. (مصباح یزدی، محمد تقی، معارف
قرآن/338؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 14/344)؛
3. مخلقه، همان مضغه شکل یافته و متمایز است. (ر.ک: دکتر دیاب، عبد الحمید و قرقوز، طب در قرآن/ 87) و ... .
تعبیر بسیار زیبا و شگفت انگیز قرآن (مضغه، مخلقه و غیرمخلقه، حج / 5) با
یافته های پزشکی جدید هماهنگ است و جنین را در این دوره (هفته سوم به بعد)
به صورت گوشت کوبیده معرفی می کند و اشاره ای لطیف به تمایز لایه های سه
گانه: (اکتودرم = لایه خارجی؛ مزودرم = لایه میانی؛ آندودرم = لایه داخلی)
دارد. تعبیر قرآنیِ مخلقه ـ که به معنای ایجاد چیزی با کیفیتی خاص و
خصوصیاتی معین است ـ خود نوعی رازگویی و اعجاز علمی است.
نتیجه: از مجموع نظرات استفاده می شود که «مخلقه و غیرمخلقه» صفت «مضغه»
است، به این معنی که در برخی از اقسام مضغه، مقدرات و کیفیت خصوصیات کامل
است و در اقسام دیگر کامل نیست. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی
قرآن/ 500) و این خود یکی از شگفتی های قرآن به شمار می آید.
قرآن بعد از بیان مرحله «مضغه= گوشت جویده» به مرحله دیگری اشاره می کند و می فرماید:
(فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً)؛ «و گوشت
جویده شده را به صورت استخوان هایى آفریدیم و بر استخوان ها گوشتى
پوشاندیم». (مؤمنون/14)
برای آشنایی بهتر با مرحله استخوان بندی جنین، لازم است مرحله پوشاندن گوشت نیز توضیح داده شود.
آیه بالا بیانگر آن است که نخست استخوان تشکیل می شود، بعد گوشت روی آن قرار می گیرد.
در سومین هفته رشد جنین، لایه های سه گانه اکتودرم، مزودرم و اندودرم تشکیل
می شود. از لایه اکتودرم، اعضا و ساختمان هایی که در ارتباط با دنیای خارج
باقی می مانند، ایجاد می گردد، مانند: دستگاه عصبی، پوشش حس، گوش، بینی،
چشم و... .
از لایه مزودرمی اعضای سکتروم (غضروف و استخوان)، دستگاه ادراری و تناسلی و... به وجود می آید.
از لایه اندودرمی هم، دستگاه معدی، روده ای، تنفسی، مثانه و... ساخته می شود.
با توجه به این مطالب، غضروف و استخوان ها از لایه میانی ـ مزودرم ـ تشکیل
می شود که به وسیله دو لایه دیگر ـ اکتودرم و اندودرم ـ پوشیده شده اند که
از آن دو لایه اکثر گوشتی بدن مثل پوست، غدد و... ساخته می شود. هم چنین
ساخته شدن سلول هایی که باعث پیدایش غضروف و استخوان می شود از هفته چهارم
بارداری شروع می شود، اما سلول های ماهیچه ای پس از آن ساخته می شود. (ر.ک:
لانگمن، توماس، رویان شناسی پزشکی، ترجمه دکتر بهادری و شکور/ 57).
گفته شد که لایه میانی مزودرم غضروف ها و استخوان ها را تشکیل می دهد، پس بهتر است با غضروف و استخوان سازی آن آشنا شویم.
«غضروف» نوعی بافت همبند است که به علت ویژگی ارتجاعی فشار زیادی را می
تواند تحمل کند و از بافت های نرم بدن نیز پشتیبانی به عمل آورد.
هر غضروف ماده ای بنیادی دارد که در ساختمان آن مقدار زیادی (حدود 70 درصد)
آب به کار رفته است. این ماده بنیادی می تواند در آب جوش حل شود و ماده ای
به نام ژله غضروف یا کندرین (chondrin) را به وجود آورد. رنگ غضروف سفید
مایل به رنگ آب است، البته در افراد مسنّ به علت تغییرهای متابولیک، می
تواند به رنگ زرد باشد.
غضروف اولین مرحله ساخته شدن استخوان است. غضروف بافتی مشتق از مزانشیم است
که برای اولین بار در اواخر هفته چهارم زندگی جنین ظاهر می شود و در قسمت
هایی که می خواهد استخوان تشکیل دهد، ابتدا باید قالبی از غضروف به وجود
آید تا بعداً به استخوان تبدیل شود، بنابراین استخوان سازی به دو صورت
انجام می پذیرد:
1. استخوان سازی داخل غشایی؛ 2. استخوان سازی داخل غضروفی.
استخوانی که به گونه ابتدایی در بدن جنین تشکیل می شود، به طور موقت و به
تمامی از نوع نابالغ یا اولیه است. بافت استخوانی جنین پس از تولد به تدریج
از بین می رود و به جای آن استخوان بالغ یا ثانویه تشکیل می گردد.
نکته جالب در بافت استخوانی این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان
عمر دو فعالیت متضاد دارد: استخوان سازی و تخریب استخوان (ر.ک: کریمی یزدی،
حسن، شگفتی پزشکی در قرآن کریم/47 ـ 41).
در نتیجه با توجه به مطالب علمی می توان گفت که: سلول های غضروفی و
استخوانی از لایه میانی جنین (مزودرم) زودتر از سلول های ماهیچه ای و پوستی
پدید می آیند. پس سلول های استخوانی و غضروفی با دو لایه دیگر جنین
(اکتودرم و اندردرم) پوشیده می شوند و سلول های ماهیچه ای و پوستی روی آن
ها را مانند لباس می پوشانند. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی
قرآن،2/513 ـ 506؛ شریف، عدنان، من علم طب القرآن/59؛ مکارم شیرازی، ناصر،
تفسیر نمونه، 14/212؛ دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن/89) این یافته
های علمی با مطالب قرآنی هماهنگ است و نشان از شگفتی علمی قرآن دارد.
حس شنوایی و بینایی، دو رکن اساسی معرفت و تفکر است. سخن گفتن بر مبنای
شنیدن و تصور اشیاء بر اساس مشاهده است، لذا گوش و چشم اهمیت ویژه ای برای
بدن دارند.
قرآن کریم نوزده مرتبه به مسأله شنیدن و دیدن اشاره دارد. در بعضی از این
آیات، پس از مراحل اولیه نطفه، به سمع و بصر اشاره می کند: (إِنَّا
خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ
سَمِیعاً بَصِیراً)؛ «در حقیقت، ما انسان را از آب اندک سیّال مخلوط
آفریدیم، در حالى که او را مى آزماییم و او را شنوا و بینا قرار دادیم».
(انسان/2) در بعضی از آیات این دو را پس از مرحله دمیدن روح (سجده/ 9) و در
سوره نحل آیه 78، بعد از تولد بیان می کند. گاهی هم شنیدن و دیدن را به
صورت مطلق می آورد، مانند: (احقاف/26 و مؤمنون/78)
قرآن از میان تمام حواس به گوش، چشم و فؤادِ به معنای خرد و عقل ـ که البته
از موضوع بحث ما خارج می باشد ـ تکیه دارد، چون گوش و چشم مهم ترین حس
ظاهری انسان است که رابطه نیرومندی میان او و جهان خارج برقرار می سازد.
گوش صداها را درک می کند و تعلیم و تربیت به وسیله آن انجام می گیرد. چشم
وسیله دیدن جهان خارج و صحنه های مختلف عالم است و نیروی خرد مهم ترین حس
باطنی است و اگر از آدمی گرفته شود، ارزش او تا حد یک مشت سنگ و خاک سقوط
می کند. (ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 17/129ـ 128).
به اعتقاد دانشمندان رویان شناسی، نخستین نشانه رشد گوش را می توان در
یک رویان تقریباً بیست و دو روزه به صورت ضخیم شدن اکتودرم سطحی در هر طرف
رومبانسفال پیدا کرد و در هفته چهارم گوش داخلی از اکتودرم سطحی جدا می
گردد. (لانگمن، توماس، رویان شناسی/382 ـ 393).
در رویان بیست و دو روزه، چشم در حال رشد به صورت یک زوج ناودان کم عمق در
هر طرف فرورفتگی مغز قدامی ظاهر می شود. در انتهای هفته چهارم رشد، به صورت
یک جفت حباب های بینایی در هر طرف مغز قدامی رشد می کند. (لانگمن، توماس،
رویان شناسی/ 404).
حس شنوایی در جنین پیش از بینایی فعال می شود. اکنون ثابت شده است که جنین
پیش از بینایی حس شنوایی دارد. دانشمندان با ارسال فرکانس های صوتی به سوی
یک زن باردار که آخرین روزهای بارداری را می گذراند، مشاهده کردند که جنین
با انجام حرکاتی به این اصوات پاسخ می دهد. در صورتی که قبل از تولد، توان
دیدن را ندارد و نخستین صدایی که گوش هایش را نوازش می دهد، صدای قلب مادر
است. (دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن/9 ـ 57) شاید یک دلیل تقدم واژه
«سمع= شنیدن» بر «بصر= دیدن» در قرآن این است که:
1) حسّ شنوایی در جنین قبل از بینایی فعال می شود؛
2) فراگیری تکلم در درجه اوّل از راه شنوایی انجام می پذیرد؛
3) چشم تنها وظیفه بینایی را به عهده دارد، (نوزاد بعد از 15 روز از تولد
تاریکی و روشنایی را تشخیص می دهد) اما گوش علاوه بر آنکه مسئول شنوایی
است، باید تعادل را نیز حفظ کند. (دیاب، عبد الحمید وقرقوز، طب در قرآن/58 ـ
57؛ ر.ک: رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،1/537 ـ
529).
نکته جالب این که واژه سمع در قرآن مفرد، ولی واژه «ابصار» جمع آمده است،
یعنی در آن واحد گوش انسان یک شنوایی دارد ولی چشم می تواند در یک لحظه چند
چیز را ببیند.
قرآن هنگام داستان فراق حضرت یعقوب(ع) از یوسف(ع) اشاره می کند که از
شدت ناراحتی و گریه، بینایی اش را از دست داد: (وَتَوَلَّى عَنْهُمْ
وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَینَاهُ مِنَ الْحُزْنِ
فَهُوَ کَظِیم)؛ (یوسف/ 84) «و (یعقوب) از آن (فرزند)ان روى برتافت و گفت:
«اى دریغا بر یوسف!» و دو چشم او از اندوه سفید شد؛ و [لى] وى خشم شدید
(خود) را فرو برد».
سفید شدن چشم به معنای سفید شدن سیاهی چشم و کوری و نابودی حس بینایی است،
هر چند این کلمه گاه به کاهش توان بینایی نیز می آید، اما از آیه 93 همین
سوره ـ پیراهن مرا ببرید و به روی صورت پدرم بیندازید، بینا می شود ـ معلوم
می شود سفیدی چشم به معنای کوری است. (علامه طباطبایی، محمد حسین، المیزان
فی تفسیر القرآن،11/363).
سفیدی مردمک چشم بیشتر به معنی کبودی (Glucome) به کار می رود، زیرا قرنیه
طبیعی، شفاف و بی رنگ است و هنگام کبودی، در بعضی مراحل بزرگ می شود و به
رنگ تیره متمایل به سفید درمی آید. عرب ها به کسی که دچار این بیماری باشد
می گویند: «ان فی عینه بیاضاً؛ چشمش سفیدی (لک) دارد». از نظر علمی ثابت
شده است که سفیدی مردمک چشم در اثر ایجاد تغییراتی در رگ های خونی چشم، به
دلایل مختلف از جمله ناراحتی های روانی و عصبی، به وجود می آید. فشار خون
بر اثر غم و اندوه بالا می رود و سبب سفیدی و کوری چشم می شود. (دیاب عبد
الحمید و قرقوز، طب در قرآن/ 63).
این اشاره های قرآنی به گوش و چشم از شگفتی ها و اعجاز علمی آیات پرده بر می دارد که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) 17 مرتبه واژه «سمع» بر «بصر» مقدم شده است و رویان شناسان معتقدند دستگاه شنوایی جنین زودتر از بینایی او شکل می گیرد؛
ب) مفرد بودن «سمع» و جمع بودن «ابصار» به این معناست که در زمان واحد، حس
شنوایی یک صدا را می شنود ولی حس بینایی چند شیء را می تواند مشاهده کند؛
ج) قرآن در بیان داستان حضرت یوسف(ع) ناراحتی و گریه را با سفیدی چشم و
کوری در ارتباط می داند و این با یافته های چشم پزشکی مطابقت دارد.
پوست از هفته سوم تشکیل جنین، شروع به شکل گیری می کند و در هفته بیست و
ششم کامل می گردد. (زمانیان، کلیات پزشکی/85) خداوند در چند آیه این گونه
به پوست انسان اشاره[3] می فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا
سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَاراً کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ
جُلُوداً غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَزِیزاً
حَکِیماً)؛ (نساء/ 56) «به راستى کسانى که به آیات ما کفر ورزیدند، آنان را
در آینده به آتشى وارد مى کنیم (و مى سوزانیم) که هر گاه پوست هایشان (در
آن) بریان گردد (و بسوزد)، پوست هایى غیر از آنها بر جایش نهیم، تا عذاب
(الهى) را بچشند؛ به درستى که خدا، شکست ناپذیر فرزانه است».
آیه، سوزناک بودن عذاب جهنم را ترسیم می کند و احساس درد سوختگی را به پوست
نسبت می دهد و می فرماید: «در جهنم پوست بدنشان را می سوزانیم».[4] این
سوال مطرح است که چه رابطه ای بین پوست بدن و سوختگی وجود دارد و چرا
خداوند نفرمود گوشت بدن را می سوزانیم.
برای رسیدن به پاسخ دقیق لازم است، مشخصات ساختمان و کاربردهای پوست را بشناسیم تا با رابطه آن دو بهتر آشنا شویم.
حس لامسه یکی از حواس پنج گانه[5] است. محل این حس، پوست بدن می باشد و گستره پوست بدن به 6/1 متر می رسد که از سه قشر تشکیل شده است: قشر سطحی پوست: قشر چرمی؛ قشر زیر جلدی و نسج چربی آن (ر.ک: یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی/109-110؛ زمانیان، کلیات پزشکی/89ـ 85).
حس گرما و سرما هر کدام به وسیله رشته های عصبی جداگانه به مراکز مربوطه
منتقل می شوند. در قشر سطحی و عمیق پوست، سلول های مخصوص درک سرما (نقاط
سرما) و سلول های درک گرما (نقاط گرما) وجود دارند. اعضای درونی، چنین سلول
هایی ندارند، لذا سرما و گرما را حس نمی کنند.
انشعابات اعصاب حس درد به قشر سطحی پوست ختم می شود. نوک انشعابات را نقاط
درد می نامند. یک سانتی متر مربع پوست، 50 تا 200 نقطه درد دارد که حس درد
را با مواد شیمیایی منتقل می کند. حرارت شدید موجب مرگ سلول ها می شود و
مرگ آن ها باعث ترشح ماده ای مخصوص می گردد و منتهی الیه انشعابات عصبی ـ
حسی درد را تحریک می کند. (یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی/173 ـ 172).
زخم های سوختگی بسیار دردناک است و بازسازی بافت های سوخته زمانی طولانی می
طلبد. سوختگی به چند درجه (قرمزی، تاول، مرگ همه قشرهای پوست و مرگ پوست و
نسوج عمیق تر و تبدیل به زغال) تقسیم می شود. اگر بیش از یک دوم تا یک سوم
سطح بدن بسوزد، مرگ حتمی است، چون آلبومین پوست می سوزد و تجزیه می شود،
مواد سمی و زیان آوری تولید می گردد که جذب بدن شده و آن را مسموم می سازد.
(یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی/ 367 و 399).
پوست عضوی پوشیده از بافت های عصبی است که اطلاعات حسی را به وسیله پایانه
های آزاد عصبی به مغز می فرستد، لذا اوج احساس درد، سرما و گرما در پوست می
باشد، نه گوشت و استخوان، مثلاً هنگام تزریق آمپول در ابتدا احساس درد را
درک می کنیم و هر چه سوزن به داخل گوشت رانده شود، درد کمتری را حس می
کنیم، بدین ترتیب مشاهده می کنیم که قرآن در 14 قرن گذشته، پوست را مهم
ترین عضو ناقل درد معرفی می کند و سوختگی را مهم ترین تحریک کننده اعصاب
گرماگیر بدن ـ که در پوست قرار دارد ـ می داند. با توجه به عدم آگاهی مردم
در آن زمان و در قرن های بعد به این مسأله علمی، می توان آن را از معجزات
علمی قرآن نامید.
پوست وظایف مهمی دارد، مانند: دخالت در تنظیم درجه حرارت بدن و تنفس
پوستی؛جذب اکسیژن1% تا 9/1 و 7/2% دفع CO2 و ترشح مواد سمی خورده شده از
راه غدد عرق[6] ؛ خواص بیوشیمیایی؛ سنتز ویتامین D در اثر نور خورشید و...
که همه آنها در فضای باز پوستی و زمانی است که اکسیژن به صورت آزاد جذب
شود. (زمانیان، کلیات پزشکی/85).
نکته جالب این که خداوند در باره داستان اصحاب کهف و خواب بسیار طولانی
آنان می فرماید: (وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَذَاتَ الشِّمَالِ)؛
(کهف/ 18) «و آنان را به سمت راست و سمت چپ مى گرداندیم».
امروزه یکی از مشکلات پزشکان در بیمارستان ها، زخم بسترهای ناشی از بی
تحرکی برخی از بیماران شکستگی های لگن، ستون فقرات، فلج و بیهوشی طولانی
مدت و... است. آن ها برای مدت طولانی در یک جا ثابت می مانند که این کار
سبب مرگ سلول های پوستی می شود که لازم است برای جلو گیری از این کار هر
چند ساعت یک بار این بیماران را به راست یا چپ برگردانند تا تنفس پوستی و
جذب اکسیژن و حیات سلول ها تجدید شود. (دیاب عبدالحمید وقرقوز، طب در
قرآن/62؛ برای آگاهی بیشتر ر.ک: وینگیت، پیتر، کتابهای دانش نامه
پزشکی/599؛ حاجبی، محمدحسین، پزشکان خودتان باشید/341؛ لانگمن، توماس،
رویان پزشکی لانگمن/405).
شاید یکی از حکمت های گرداندن اصحاب کهف به چپ و راست همین باشد، هرچند
خواب طولانی آن ها از معجزات خدا و برخاسته از قدرت فرابشری است.
یکی از مسائلی را که قرآن در قالب تشبیه آن را بیان کرده است «نبود
اکسیژن در آسمان» است. خداوند در ضمن تشبیهی حال افراد گمراه را این گونه
بیان می کند (فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ
لِلْإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً
حَرَجاً کَأَنَّمَا یَصَّعَدُ فِی السَّماءِ)؛ (انعام/ 125) «و هر کس را که
خدا بخواهد راهنماییش کند، سینه اش را براى (پذیرش) اسلام مى گشاید و هرکس
را که بخواهد (بخاطر اعمالش) در گمراهى اش وا نهد، سینه اش را تنگِ تنگ مى
کند، گویا مى خواهد در آسمان بالا برود... ».
واژه «صدر» به معنی «سینه» و «شرح» به معنی «گشاده ساختن» و «حرج» به معنای «تنگی فوق العاده و محدودیت شدید» است.
در آیه فوق تشبیه لطیفی به کار رفته است. این سوال مطرح است که چرا خدا
تنگی سینه را به کسی که به سوی آسمان می رود، تشبیه کرد؟ و آسمان چه ویژگی
ای دارد که به تنگی سینه و نفس می انجامد؟
بافت های زنده بدن برای تداوم حیات به یک منبع انرژی نیاز دارند و آن
محصول سوخت قند و نشاسته (چربی یا پروتئین) یعنی آمیخته شدن سوخت با اکسیژن
است. این نیاز به گونه ای است که انسان در شبانه روز 11 متر مکعب یعنی14
کیلوگرم هوا لازم دارد. ( مکارم شیرازی، ناصر، در جستجوی خدا/87).
سوختن چربی در آتش و در بدن گرما تولید می کند. هر فرد عادی در حال استراحت
کامل به حدود یکصد و دو کالری در دقیقه نیازمند است و برای تولید آن باید
دویست و پنجاه سی سی اکسیژن به کار ببرد. انسان در حال استراحت حدود 75/3
لیتر هوا را در دقیقه با عمل دم به درون ریه ها می برد. این مقدار هوا حاوی
هفتصد و پنجاه سی سی اکسیژن است که 3/1 آن برای تولید کالری به کار می
رود. این نیاز در حین تنفس عمیق و سریع به حدود پانزده برابر افزایش می
یابد.
هوایی که به ریه ها داخل می شود 78% ازت، 21% اکسیژن و مقدار ناچیزی (03/0)
گاز کربنیک دارد که به وسیله موهای دهلیز بینی و مژک های سلول های سطحی
مخاط مجاری تنفسی تصفیه می شود. (ر.ک: یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی/159ـ
156).
فرو بردن نفس به وسیله انقباض عضلات تنفسی است. این عضله ها قفسه سینه را
گشاد می کنند. بیرون دادن نفس نیز نتیجه برگشت این عضلات به حال استراحت و
تنگ شدن قفسه سینه می باشد. تعداد تنفس براساس جثه حیوان است، مثلاً موش در
هر دقیقه 150 مرتبه، نوزاد 40 مرتبه و انسان بالغ 16 مرتبه نفس می کشد.
(یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی/159ـ 156).
اکسیژن، 21% هوای سطح زمین را تشکیل می دهد. هوا در ارتفاع 67 مایلی از
اکسیژن خالی است و انسان در ارتفاع 4 هزار متری به تنگی نفس، سستی، سر درد و
تهوع دچار می شود. در ارتفاع 6 هزار متری و بالاتر به واسطه کمبود اکسیژن و
نرسیدن مقدار لازم اکسیژن به سلول های مغز، از هوش می رود (یزدی، مرتضی،
دانستنی های پزشکی/365) و می میرد.
«تورشیلی» اولین کسی بود که فشار جو را کشف کرد. وی میزان این فشار را
معادل فشار عمود هوای دور کره زمین بر یک سانتی مترمربع از آن تخمین زد که
معادل فشار عمودی از جیوه به طول 76 سانتی متر است. هرچه از سطح زمین
بالاتر رویم، از میزان این فشار کاسته می شود و باعث ایجاد اختلال در رسیدن
هوا از راه ریه ها به خون می گردد. از طرفی کاهش فشار هوا باعث انبساط
گازهای موجود در معده و امعاء می شود و در پی آن دیافراگم به طرف بالا می
رود و موجب ایجاد نارسایی در کار انبساط ریه ها و تنفس می گردد. (ر.ک: دکتر
دیاب عبدالحمید و قرقوز، به طب درقرآن/19ـ 18).
نتیجه: نبود اکسیژن در آسمان در قرون اخیر کشف شد، اما قرآن چهارده قرن پیش
در قالب تشبیه به آن اشاره کرده است و این از معجزات قرآن است
قرآن از زبان حضرت زکریا این گونه می فرماید: (قَالَ رَبِّ إِنِّی
وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً وَلَمْ أَکُن
بِدُعَائِکَ رَبِّ شَقِیّاً وَإِنِّی خِفْتُ الْمَوَالِیَ مِن وَرَائِی
وَکَانَتِ امْرَأَتِی عَاقِراً فَهَبْ لِی مِن لَّدُنکَ وَلِیّاً)؛
(مریم/4ـ5) «گفت: «پروردگارا! به راستى من استخوانم سست گردیده و از جهت
پیرى، (موى) سر شعله ور شده (و سفید گشته است.) و پروردگارا! (من) به سبب
خواندن تو در (زحمت و) بدبختى نبوده ام. و در حقیقت، من بعد از خودم از
بستگانم ترسانم در حالى که زنم نازاست؛ پس از جانب خود سرپرستىِ (فرزندى)
را به من ببخش».
خداوند به او بشارت پسری به نام یحیی را داد. زکریا(ع) پرسید: پروردگارا!
چگونه من صاحب فرزند خواهم شد، با اینکه همسرم نازاست و خودم نیز از شدت
پیری از کار افتاده ام!» (مریم/ 8)
واژه «وهن»، به معنی ضعف و کاهش نیرو است. زکریا ضعف خود را به استخوان
هایش نسبت داد، چون پایه هستی آدمی، استخوان است و انسان در تمام حرکت ها و
سکون هایش به آن تکیه دارد. (علامه طباطبایی، محمد حسین، المیزان، 14/9)
علاوه بر آن، در زمان پیری فعالیت بخش تخریبی استخوان بیشتر و قدرت خون
سازی آن کم می شود و در نتیجه تولید مثل که استخوان دخالت مستقیم در آن
دارد، کاهش می یابد، لذا در سنین پیری پوکی استخوان افزایش می یابد. این
عارضه در زنان یائسه به علت نبود هورمون های جنسی بیش تر است. (مجله
دانشمند، س43، ش 506، ص61).
بنابراین آیه فوق را می توان یکی از معجزات علمی قرآن نامید، زیرا قرن ها قبل، ارتباط استخوان و تولید مثل را بیان کرده است.
جمع بندی: قرآن به مسئله آناتومی و فیزیولوژی بدن اشاره کرده اما نه به
عنوان هدف اصلی. اشارات قرآن به مسائل طبی نشان از آن دارد که مخاطبان عصر
نزول اطلاع چندانی از آن نداشتند، تا جایی که سال ها و حتی قرن ها بعد
اسرار آن آشکار شده است و اعجاز بودن آن را اثبات می کند.
1.قرآن کریم.
2.نهج البلاغه، امام علی(ع)، ترجمه محمد دشتی ، انتشارات مشهور، قم ،1379، چاپ اول.
3.آلدومیدی، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ترجمه محمد رضا شجاعی، رضوی و علوی، مشهد، انتشارات قدس رضوی، 1371.
4.ابن سینا، قانون حلب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش، 1370، چاپ اول.
5.ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دارالفکر،1990م، چاپ اول.
6.احمدی، مهدی، قرآن در قرآن، قم، اشراق، 1374 ﻫ.ش، چاپ اول.
7.ادوارد براون، طب اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، بنگاه و نشر کتاب، تهران، 1337، چاپ اول.
8.ادیب، محمد حسین، کتاب پزشکی قانونی، تهران، شرکت سهامی چهر، بی تا، چ چهارم.
9.اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، ترجمه غلامرضا سعیدی، انتشارات برهان، بی تا.
10. اعرابی، بیژن، آن سوی اغماء، نشرفارس، تهران، 1372، چاپ اول.
11. امینی، ابراهیم، وحی در ادیان آسمانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.
12. اهتمام، احمد، فلسفه احکام، اصفهان، اسلام، 1344 ش.
13. بسام دفضع، الکون و الانسان بین اسلام و القرآن، مطبعة الشام، بی تا، بی جا.
14. بوکائی، موریس، مقایسه ای بین تورات انجیل و قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1365.
15. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، طب روحانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374، چاپ دوم.
16. ــــــــــــــــــــــــ ، قرآن و طبیعت، بی جا، بی تا، چاپ دوم.
17. ــــــــــــــــــــــــ ، گذشته و آینده، قم، انتشارات طباطبایی، 1349 ش، چاپ دوم.
18. بیضوضی، عباس، کلیات پزشکی، همدان، دانشگاه علوم پزشکی، 1377، چاپ اول.
19. پاکنژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، تهران، مکتب اسلامیه و بنیاد فرهنگی شهید، 1363، چاپ اول.
20. پیتر وینگیت، دانش نامه پزشکی، ترجمه معزی متین، تهران، نشر مرکز، 1373.
21. تقی زاده، سید حسن، تاریخ علوم در اسلام، تهران، فردوسی، 1379.
22. توماس لانگمن، رویان شناسی، ترجمه دکتر بهادری و شکور، شرکت سهامی چهر، 1370، چاپ ششم.
23. حاجبی، محمد حسین، پزشکان خودتان باشید، تهران، نشر ثالث، 1378،چ اول.
24. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، تصحیح ربانی شیرازی، فرهنگ اسلامی، 1374، چاپ هفتم.
25. الحویزی، عبدالعلی العروسی، نورالثقلین، قم، المطبعة العلمیه، 1383 ق.
26. دانیل، ج و وگان، کلیات چشم پزشکی، ترجمه محسن ارجمند، تهران، انتشارات ارجمند، 1372، چاپ اول.
27. دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغی، تهران، انتشارات حفظی، بی تا.
28. دیباجی، ابراهیم، ابن سینا، تهران، امیرکبیر، چ اول، 1364.
29. راغب اصفهانی، ابوالقاسم، الحسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، تهران، المکتبة الرضویه، 1332 ش.
30. رجحان، محمد صادق، بافت شناسی انسانی پایه، تهران، انتشارات چهره، 1370، چاپ دهم.
31. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت، مبین، 1382، چاپ چهارم.
32. ــــــــــــــــــــــــ ، درآمدی بر تفسیرعلمی قرآن، قم، انتشارات اسوه، 1365، چاپ اول.
33. رضایی، حسن رضا، آموزه های تندرستی در قرآن، قم، عطرآگین، 1384، چاپ اول.
34. ----------، قرآن و فرهنگ زمانه، قم، مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علمیه، 1383، چاپ اول.
35. زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، امیرکبیر، تهران، 1380.
36. زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی قرآن، قم، پیام اسلام، 1350ش.
37. زمردیان، احمد، حقیقت روح، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376، چاپ پنجم.
38. سبحانی جعفر، اصالت روح از نظر قرآن، قم، موسسه تحقیقاتی امام صادق(ع)، 1377، چاپ دوم.
39. سحابی، یدالله، خلقت انسان، تهران، شرکت سحامی،1351 ش، چاپ دوازدهم.
40. سرمدی، محمد تقی، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، 12 ج، انتشارات سرمدی.
41. سیاح، احمد، المنجد، تهران، انتشارات اسلام، ج 18، 1375 ش.
42. سیریل، الگود، تاریخ پزشکی ایران، ترجمه، باهر فرقانی، تهران، امیرکبیر.
43. شریعتی، محمد باقر، معاد در نگاه وحی و فلسفه، دانشگاه تهران، 1363، چاپ اول.
44. شریف، عدنان، من علم الطب القرآن، بیروت، دار علم ملابین، 1995م، چاپ دوم.
45. شیرازی، احمد امین، اسلام پزشک بی دارو، قم، انتشارات اسلامی، 1375، چاپ هفتم.
46. شیرازی، نیازمند، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، میهن بی تا، بی جا.
47. صرفی، محمد تقی، تمدن اسلامی از زبان بیگانگان، تهران، نشر برگزیده، 1374، چاپ اول.
48. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه نوری همدانی، قم، بنیاد علمی و فکری علامه، 1366.
49. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، مکتبة الاسلامیه،1395 ق، چاپ پنجم.
50. علامه مجلسی، محمد تقی، بحار الانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1385 ه . ق.
51. فؤاد، سزگین، تاریخ نگارش های عربی، پزشکی، تهران، 1380.
52. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
53. کالین، انان، تاریخ علم کمبریج، ترجمه حسن افشار، تهران، 1366.
54. کامیل فلامویان، مرگ و اسرار آن، ترجمه بهنام حجابیان، تهران، نشر فرهنگی مشرق، 1373، چاپ اول.
55. کریمی یزدی، حسن، شگفتی های پزشکی در قرآن.
56. کارل، الکیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه دبیری، اصفهان، بی تا، 1354.
57. لارنس، طب اطفال، ترجمه از ایرج در دشتی و ایوب خدادادی، تهران چاپ اطلاعات، تهران، 1341.
58. مجله پژوهش حوزه، س پنجم، ش 18 ـ 17 (طب و دین) قم، معاونت پژوهشی حوزه علمیه.
59. مرعشی، محمود، ابن سینا، قم، نبوغ، 1341، چاپ اول.
60. مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، قم، انتشارات در راه حق، 1367 ش.
61. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1371.
62. معتمدی، غلامحسین، انسان و مرگ، نشر مرکز، تهران، 1372، چاپ اول.
63. معرفت، محمد هادی، آموزش علوم قرآن، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371، چاپ اول.
64. -------------- التمهید، قم، انتشارات التمهید، 1377 ش.
65. مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، تهران، دانشگاه علوم پزشکی، 1376.
66. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، جامعه مدرسین،1377، چاپ پنجم.
67. --------------، تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371 ش، چاپ پنجم.
68. -------------، در جستجوی خدا، قم، انتشارات نسل جوان.
69. نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن، نشر سبحان، تهران.
70. نجم آبادی، محمود، تاریخ طب ایران پس از اسلام، دانشگاه تهران، 1366ش.
71. ------------، دوران تالیف، تصنیف کتب طبی در تمدن اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، 1375 ﻫ.ش.
72. نورانی، مصطفی، بهداشت اسلامی، قم، مکتب اهل بیت،1369، چاپ اول.
73. نوری، محمد رضا، تغذیه در قرآن، مشهد، انتشارات واقفی، 1377، چاپ اول.
74. نیکبخت نصر آبادی، علی رضا، استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، تهران، نشر قبله، 1378، چاپ اول.
75. ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی در ایران، تهران، وزارت امور خارجه، 1382، چاپ اول.
76. یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی، تهران ، 3 ج،1343.
[1] لازم به ذکر است که احتمالات دیگری درباره «علق» وجود دارد از جمله: بعضی علق را به معنای نطفه مرد (اسپرماتوزئید) معنا کرده اند (مطالب شگفت انگیز قرآن/ 99). بعضی دیگر به معنای موجود صاحب علاقه ـ اشاره به روح اجتماعی انسان ـ تفسیر کرده اند و عده ای هم اشاره داشته اند به گل حضرت آدم(ع) که حالت چسبندگی دارد. (ر.ک: دکتر رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن/ 487 ـ 481)
[2] حضرت آیت الله معرفت بعد از پذیرفتن این نظریه که «علق خون بسته است»، می گوید: علقه در روز هفتم به جداره رحم می چسبد (التمهید، 6/82).
[3] در سوره زمر آیه 23 به لرزش پوست به واسطه ترس، در سوره حج آیه 20 به سوزاندن پوست و ذوب کردن بدن و در سوره فصلت آیه 20 الی 22 به پوست به عنوان یکی از شاهدان روز قیامت اشاره شده است.
[4] واژه «جلد» به معنی پوست بدن است، اعم از آنکه پوست انسان باشد یا حیوان. در قرآن تازیانه را «جلد» می گویند، چون تازیانه به پوست بدن انسان برخورد می کند و بدن احساس درد می نماید، مانند سوره نور، آیه 2 که می فرماید: (الزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ)؛ «زن زناکار و مرد زناکار، هر یک از آن دو را صد ضربه تازیانه بزنید». (قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ذیل ماده «جلد»).
[5] حواس پنج گانه عبارتند از: حس لامسه، شامه (بویایی)، ذائقه (چشیدنی)، سامعه و حس تعادل (شنیدنی)، حس باصره (دیدنی)
[6] زیر بشره پوست 5 تا 15 میلیون غده عرق وجود دارد که به وسیله تبخیر و تعریق، حرارت اضافه بدن را دفع می کند.
* . ams1362@gmail.comاین آدرس ایمیل در مقابل هرزنامه ها محافظت می شود. برای مشاهده آن نیاز به فعال کردن جاوا اسکریپت دارید.
* . Hasanrezaee1351@gmail.comاین آدرس ایمیل در مقابل هرزنامه ها محافظت می شود. برای مشاهده آن نیاز به فعال کردن جاوا اسکریپت دارید.
